حکم گرفتن عکس اگر برای یادگاری

الحمدلله،

در این مورد اختلافاتی بین علما وجود دارد ، در چگونگی عکس و نقاشی و آیا مربوط به جاندار باشد یا بی جان و یا کامل باشد یا ناکامل، بر روی لباس باشند یا فرش و غیره که علما در مورد آن احکام مختلفی صادر نموده اند.

هیئت دائمی افتا در کشور سعودی می گویند: " اصل این است که تصویر موجودات زنده اعم از حیوان یا انسان حرام است. خواه به شکل مجسمه باشد یا نقاشی بر کاغذ، پارچه یا دیوار و یا با دوربین عکاسی. زیرا احادیث صحیحی از پیامبر صلی الله علیه وسلم  روایت شده است که از کشیدن تصویر نهی نشده، و انجام دهنده ی آن را لعنت نموده و به عذاب دردناک وعده داده است.

احادیثی که بر حرمت تصویر دلالت دارند، عبارتند از: حدیث عبدالله بن عمر رضی الله عنه  که می‌گوید: رسول الله صلی الله علیه وسلم  فرمود:    « إِنَّ الَّذِینَ یَصْنَعُونَ هَذِهِ الصُّوَرَ یُعَذَّبُونَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ، و یُقَالُ لَهُمْ: أَحْیُوا مَا خَلَقْتُمْ» بخاری (5951) – مسلم (2108).

« کسانی که این تصاویر را می‌سازند در قیامت عذاب داده می‌شوند و به آنان گفته می‌شود آنچه را که ساخته‌اید زنده کنید.»

و نیز حدیث عبدالله بن مسعود رضی الله عنه  که می‌گوید: از پیامبر صلی الله علیه وسلم  شنیدم که فرمود: « إِنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَذَابًا یَوْمَ الْقِیَامَةِ الْمُصَوِّرُونَ » بخاری (5950) – مسلم (2109).

«معذبترین مردم در روز قیامت کسانی هستند که تصویر می کشند.»

حدیث ابوهریره رضی الله عنه  که می‌گوید: از پیامبر صلی الله علیه وسلم  شنیدم که فرمود:« قَالَ اللَّهُ تعالی وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ ذَهَبَ یَخْلُقُ خَلْقًا کَخَلْقِی، فَلْیَخْلُقُوا ذَرَّةً أَوْ لِیَخْلُقُوا حَبَّةً أَوْ لِیَخْلُقُوا شَعِیرَةً » بخاری (5953 ، 7559) و مسلم (3111).

 «الله تعالی می‌فرماید چه کسی ظالمتر از فردی است که تلاش می کند تا مانند آفرینش من بیافریند. پس (اگر راست می‌گویند) ذره‌ای یا دانه ای گندم یا  دانه ای جو بیافرینند»

حدیث عایشه رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا  که می‌گوید: پیامبر صلی الله علیه وسلم  از سفر آمد و پرده‌ای را بر طاق آویزان کرده بودم که در آن عکس بود. وقتی پیامبر صلی الله علیه وسلم  آن را دید. رنگ صورت مبارک از خشم تغییر کرد و فرمود: « یَا عَائِشَةُ، أَشَدُّ النَّاسِ عَذَابًا عِنْدَ اللَّهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ الَّذِینَ یُضَاهُؤنَ بِخَلْقِ اللَّهِ » بخاری(5954) مسلم(2107).

 « ای عایشه ، معذبترین مردم نزد الله تعالی در روز قیامت، کسانی هستند که تلاش می نمایند تا کاری شبیه خلقت و آفرینش الله تعالی انجام دهند.» عایشه رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا می گوید: ما آن پرده را برداشتیم و یک یا دو بالش از آن درست کردیم.

حدیث ابن عباس رضی الله عنه  که می‌گوید: از پیامبر صلی الله علیه وسلم  شنیدم که فرمود:«‌ مَنْ صَوَّرَ صُورَةً فِی الدُّنْیَا کُلِّفَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَنْ یَنْفُخَ فِیهَا الرُّوحَ وَلَیْسَ بِنَافِخٍ» بخاری(5963) مسلم(2110).

« هر کس در دنیا تصویری بسازد. روز قیامت وادار به دمیدن روح در آن می‌شود. در حالی که توان این کار را ندارد.»

حدیث دیگری از ابن عباس رضی الله عنه  که می‌گوید: پیامبر صلی الله علیه وسلم  فرمود: « کُلُّ مُصَوِّرٍ فِی النَّارِ یَجْعَلُ لَهُ بِکُلِّ صُورَةٍ صَوَّرَهَا نَفْسًا فَتُعَذِّبُهُ فِی جَهَنَّمَ » بخاری(2225) مسلم(2110).

« هر کسی که تصویر می سازد در آتش است. در قبال هر تصویر برای او جانی داده می‌شود تا در جهنم عذاب شود.» ابن عباس رضی الله عنه  می‌گوید: اگر چاره ای جز این نداری، پس تصویر درخت و موجودات بی جان را بکش.

حدیث ابی جحیفه  رضی الله عنه  از پیامبر صلی الله علیه وسلم  که می‌گوید:« أنه لَعَنَ آکل الربا و مُوکِلَهُ و لعن المُصَوِّر» بخاری (2086، 2238).

«پیامبر صلی الله علیه وسلم  دهنده و گیرنده ی ربا و تصویر ساز را لعنت فرمود.»

عموم این احادیث بر تحریم تصویرِ جانداران به طور مطلق دلالت می‌کند. ولی تصویر چیزهای بی‌جان مثل درخت، دریا و کوه و امثال آن‌ها، آن گونه که ابن عباس گفته جائز است. و هیچ کدام از یاران پیامبر صلی الله علیه وسلم  بر ابن عباس رضی الله عنه  ایراد نگرفتند؛ زیرا ابن عباس رضی الله عنه  این فتوا را از این حدیث فهمیده بود.« أَحْیُوا مَا خَلَقْتُمْ » « زنده کنید آنچه را ساخته‌اید.» و از این گفتار پیامبر صلی الله علیه وسلم  که فرموده بود:« کُلِّفَ أَنْ یَنْفُخَ فِیهَا الرُّوحَ وَلَیْسَ بِنَافِخٍ » «وادار به دمیدن روح در آن می‌شود در حالی که توان دمیدن ندارند.»

در گذشته همین عکس‌ها موجبات شرک به الله تعالی را فراهم آورده است. طوری که مردم مقابل آن می‌ایستادند و آن را تعظیم می‌کردند و به آن تقرب می‌جستند. احترامی را که جز برای الله تعالی روا نیست برای آن‌ها انجام می‌دادند. در عکس شباهت به خلقت و آفرینش پروردگار است. برخی از عکسها بستر فتنه انگیز هستند. همچون عکس هنرپیشگان و زنان برهنه و زنانی که آنان را ملکه‌های زیبایی می‌نامند."(انجمن دائم پژوهشهای علمی وافتا(1/481-483)).

اما شیخ ابن عثیمین رحمه الله نقاشی را حرام ولی عکس توسط دوربین را بر خلاف رای علمای فوق،مادامیکه برای یادگاری یا آویزان نمودن بر در و دیوار نباشد حرام نمی داند:

" نقاشی موجودات زنده و جاندار حرام است و از گناهان کبیره می باشد؛ زیرا پیامبر تصویر سازان را لعنت فرموده و باید دانست که لعنت فقط برای گناهان کبیره می‌باشد. خواه این نقاشی برای هنر نمایی باشد یا برای تفهیم دانش آموزان یاهدفی غیر از آن. اگر شخصی عضوی از اعضای بدن همچون دست یا سر را نقاشی کند ایرادی ندارد. گرفتن عکس با دوربین‌ ایرادی ندارد؛ زیرا در معنای تصویر داخل نیست ولی یک مسئله در این مورد باقی است، این‌که هدف از این عکس‌برداری چیست؟ اگر هدف، نگهداری عکس برای یادگاری باشد، این کار حرام است، زیرا در به کارگیری وسایل، هدف شرط است، نگهداری عکس برای یادگاری حرام است، پیامبر صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ خبر داده است که فرشتگان به خانه‌ای که در آن عکس است وارد نمی‌شوند و این دلالت بر حرام بودن عکس درخانه دارد. آویزان کردن عکس بر دیوار نیز حرام و ناجایز است. و فرشتگان به خانه‌ای که در آن عکس باشد وارد نمی‌شوند."(فتوای با امضای شیخ ابن عثیمین)

در این میان برخی علما گفته اند که اگر عکس نیم تنه باشد ایرادی ندارد زیرا عکس نیم تنه حمل بر موجودی زنده نمی شود ( دکتر قرضاوی چنین رای داده است که؛ اگر عکس کامل نباشد، ایرادی ندارد و نیز هر گونه عکسی که حک نشده باشد و بلکه صرفا با دوربین کشیده شده باشد مباح می داند مگر اینکه تصویر حرامی باشد مانند تقدس دینی صاحب عکس- هنر و اسلام نوشته ی دکتر قرضاوی) و در مقابل برخی آنرا نیز حرام می دانند، از جمله شیخ ابن عثیمین :

"  آویزان کردن عکس بر دیوار بویژه عکس‌های بزرگ حرام است. اگر چه فقط قسمتی از بدن همراه با سر باشد. بدون تردید، هدف از این کار بزرگ شمردن صاحب عکس است و اصل شرک هم زیاده روی در تعظیم و بزرگداشت افراد است. در روایتی از ابن عباس در مورد بت‌هایی که قوم نوح علیه السلام می‌پرستیدند آمده است: «اسم بت‌های قوم نوح، در حقیقت، اسم انسان‌های نیکوکاری بود که آن‌ها، تصویر آن نیکوکاران را ساخته بودند تا یادآور عبادت باشند ولی با گذشت زمان آن‌ها را عبادت کردند». بخاری (4920)  با همین معنا.(شیخ ابن عیثمین – المجموع الثمین ( 1/201 – 202 )).

ولی ایشان عکس حیوانات را برای تعلیم بصورت ناکامل جایز می دانند: "ایرادی ندارد برای دانش آموزان به این شکل حروف را تعلیم دهند به شرطی که سر حیوان  را رسم نکند و شتر، بی سر باشد."(شیخ ابن عثیمین – لقا الباب المفتوح ( 5/66 )).

و برخی حتی برای تعلیم هم جایز نمی دانند: " عکس هر موجود جانداری هم‌چون پشه و سایر حیوانات ناجایز است؛ اگر چه عکس روی تخته سیاه و کاغذ باشد و هدف از آن کمک به یادگیری باشد. زیرا این کار ضرورتی ندارد. احادیث در این مورد عام است. عکس چیزهای بی‌جان برای تعلیم و دیگر موارد جایز است." (انجمن دائم پژوهشهای علمی وافتا (1/472،471 )).

ولی اکثر علما گفته اند که اگر عکس فاقد سر باشد، ایرادی ندارد.چنانکه هیئت علمای افتا می گویند: "نگهداری عکس‌های یادگاری جائز نیست. بلکه از بین بردن آن‌ها واجب است. بنا به گفتار پیامبر صلی الله علیه وسلم  خطاب به علی رضی الله عنه « أَلَّا تَدَع صُورَةً إِلَّا طَمَسْتَهَا،وَ لا قَبْرًا مُشْرِفًا إِلَّا سَوَّیْتَه» مسلم (969).

«هر عکسی را که دیدی آن را از بین ببر و هر قبر  برآمده ای را که دیدی آن را هموار کن».

ولی عکس‌هایی که در کتاب، مجله‌ها و روزنامه‌ها وجود دارد و نیاز به نگهداری آن داری سر عکس را پاک کن. و آن گاه آن را نزد خود برای رفع نیاز نگهدار."(انجمن دائم پژوهشهای علمی وافتا (1/483)).

و اما در مورد پوشیدن لباسهای عکسدار، شیخ ابن عثیمین در این باره چنین فتوا داده:" جایز نیست انسان لباسی را که در آن عکس انسان یا حیوان یا امثال آن است مورد استفاده قرار دهد.

 از پیامبر صلی الله علیه وسلم  ثابت است که فرمود:« لَا تَدْخُلُ الْمَلَائِکَةُ بَیْتًا فِیهِ صُورَةٌ » بخاری (3226) – مسلم(2106). « خانه‌ای که در آن عکس باشد، فرشتگان وارد نمی‌شوند.»

به همین دلیل برای هیچ کس جایزنیست که عکسهای یادگاری را نزد خود نگهدارد. لازم است آن‌ها را – چه در آلبوم نگهداری می‌شود یا بر دیوار نصب است– از بین ببرد. زیرا باقی ماندن عکس باعث محرومیت اهل خانه از دخول فرشتگان رحمت می‌شود." (شیخ ابن عثیمین – المجموع الثمین (1 / 169)).

و نیز در مورد لباس عکسدار کودکان می گوید: " علما می‌فرمایند: هر لباسی که برای بزرگان پوشیدن آن حرام است برای کودکان نیز حرام است. مناسب است مسلمانان استفاده از این گونه لباس‌ها و کفش‌ها را تحریم کنند تا مفسدان و بدخواهان راهی به سرزمین‌های اسلامی پیدا نکنند. اگر از آن استفاده نشود لزومی نمی‌بینند که آن را به این سرزمین‌ها بفرستند." (شیخ ابن عثیمین – مجموعة فتاوی و رسائل (2 / 275)).

از مجموع مطالب و آرای علما چنین برداشت می شود که:

-         در عرصه ی هنر، تندیس یا تصویر(نقاشی و عکس) تمام جانداران متعلق به هر زمانی که باشد حرام است. مگر تصاویری که  چاره ای از آن نیست. هم‌چون عکس در پاسپورت، سرشماری، شناسایی مجرمین، آزمونها یا مواردی از این قبیل که سبب حفظ امنیت و صداقت می‌شود. بنابراین استفاده از تصویر به اندازه ی نیاز  و ضرورت جواز دارد.

-         بنای تندیس به هر هدفی که باشد حرام است. خواه یادبود پادشاهان، فرماندهان ارتش،  چهره‌های ماندگار و مصلحان باشد. یا نشان هوش و شجاعت افراد: هم‌چون تندیس ابوالهول. زیرا احادیث به طور عموم از این کار منع می‌کند. از طرفی بنای تندیس موجبات شرک را مهیا می‌سازد همان گونه که در قوم نوح علیه السلام اتفاق افتاد.

-         عکس جانداران بدون سر جایز است.

-         عکس روی فرشها که لگد مال می شوند، ایرادی ندارند. شیخ صالح المنجد در کتاب محرمات می نویسد: " برخی از علما تصاویری که بر فرش‌ها نقش شده و پایمال می‌گردد بلامانع و مباح می‌دانند."

-         در مورد عکسهای نیم تنه یا ناکامل اگر هم حکم به قطع بودن حرمت آنها داده نشود، باز هم از باب احتیاط و تقوا شایسته مسلمان است که از آن پرهیز نماید:

رسول الله صَلَّی اللَّه عَلَیْهِ وَآله وَسَلَّمَ  فرموده است:« دَعْ مَا یَرِیبُکَ إِلَی مَا لَا یَرِیبُکَ» نسائی (5714).  :

« آنچه که تو را به شک می اندازد رها کن و به آنچه که به تو اطمینان می دهد، عمل کند».

 رسول الله صَلَّی اللَّه عَلَیْهِ وَآله وَسَلَّمَ   نیز فرموده است:« الْحَلَالُ بَیِّنٌ وَالْحَرَامُ بَیِّنٌ وَبَیْنَهُمَا مُشَتبهَاتٌ لَا یَعْلَمُهَا کَثِیرٌ مِنْ النَّاسِ، فَمَنْ اتَّقَی الشبهَاتِ فقد اسْتَبْرَأَ لِدِینِهِ وَعِرْضِهِ» بخاری (52) و مسلم (1599) .  

« حلال و حرام مشخص هستند و در این میان، امور مشتبهی وجود دارد که بسیاری از مردم آنها را نمی دانند. هرکس، از آنها پرهیز کند، دین و ایمانش را حفاظت نموده است.»

 والله تعالی اعلم.

اما در مورد فیلمبرداری:

" در موضوع تصویر برداری مخصوصاً با دوربین، بین صاحب نظران شریعت اسلامی اختلاف نظر است؛ مشایخ و علمای سلف آن را ممنوع دانسته‌اند. استادان بزرگواری همچون شیخ ابن ابراهیم، شیخ ابن باز و شیخ حمود تویجری مطلقاً ممنوعیت آن را به رشته‌ی تحریر درآورده‌اند. این بزرگواران انواع فیلم برداری و عکس ها را به دلیل عام بودن دلایل تحریم تصویر برابر دانسته و به ممنوعیت این عمل حکم داده‌اند. دلایلی مانند:

 و یکلف أن«ینفُخَ فیها الرُّوح» «عکس بردار مجبور کرده می‌شود که در آن روح بدمد». بخاری (2225، 5963، 7042) و مسلم (2110).

«أحیوا ما خَلَقتُم» «آنچه را که درست کرده‌‌اید، زنده نمایید». بخاری (2105) و مسلم

«کُلُّ مصوِّر فی النار» «هر عکس برداری در جهنم است». مسلم (2110).

«لَعنُ المُصَوِّرین» «نفرین بر عکس برداران». بخاری (2086).

      رفته رفته، عده‌‌ای از علمای متأخر وقتی که دیدند، مصیبت عکس عام شده و همه‌ی منازل، نشریه‌ها، مجلّات و کتاب‌ها مملو از آن است و هر کسی به نوعی (در گذرنامه، کارت شناسایی) حامل آن است، در حکم آن آسان‌گیری نمودند، چون احساس کردند که عکس در پاره‌ای از اوقات خصوصاً در نقل و انتقالات و مسافرت‌ها ضروری است.

این عده از علما می‌گویند: تصویر برداری با دوربین مثل سابق، دستی نیست و ممنوعیت شامل این دستگاه‌های جدید نمی‌شود. هدف از این نوع تصویر برداری‌ها تشبیه شئ مصوَّر با خلقت الله تعالی نیست، بلکه مقصود از آن نگهداری سخنرانی ها و مقالات است. کار عکس برداری ممکن است با مجوزهای مذکور مباح بشود، به شرط آن که از ممنوعیت های شرعی مانند زنان بی حجاب پرهیز شود."(شیخ ابن جبرین- پاسخ‌های فقهی بر سؤالات آموزشی و تربیتی ص 145 - تهیه و تنظیم: عبدالعزیز المسیند). 

والله تعالی اعلم

وصلی الله وسلم علی محمد و علی آله و اتباعه الی یوم الدین

سایت جامع فتاوای اهل سنت و جماعت