مختصری از مناسک و راهنمای حج أبو عبدالله: إسحاق دبیری
بسم الله الرحمن الرحیم
مقدمه الحمد لله رب العالمین وصلی الله علی نبینا وقدوتنا وحبیبنا محمد بن عبدالله وعلی آله وصحبه ومن سار علی نهجه إلی یوم الدین أما بعد: سپاس پروردگار و درود بی پایان بر روان پاک خاتم الأنبیاء محمد و آل و یارانش را از باری تعالی خواستارم. برادران و حجاج محترم از اینکه زیارت خانه خدا و حج بیت الله الحرام یکی از ارکان و بنیان اساس اسلام بشمار میرود پس باید مطابق سنت و گفتار رسول اکرم صلی الله علیه وسلم باشد چنانکه فرمودند: «لتأخذوا مناسککم فإنّی لا أدری لعلی لا أحج بعد حجی هذه». [مسلم]. از من بیاموزید مناسک و راهنمای حج خود را (یعنی از اموری که من آن را انجام میدهم در حج خود از اقوال وافعال و کردار و چگونگی آن پس آنرا از من بگیرید و آنرا حفظ کنید و به آن عمل کنید و آنرا به مردم بیاموزید) ممکن است که بعد از این سال حج دیگری انجام ندهم (قصد رسول الله صلی الله علیه وسلم آن بود که ممکن است دنیا را وداع گفته و بعد از این سال حج دیگری انجام ندهم). و این حـدیث اصل عظیم و بزرگی در مناسک و راهنمای حج است چنانکه امام نووی در شرح صحیح مسلم آنرا ذکر کرده است. پس این مختصر مناسک و راهنمای حج را به برادران فارسی زبان جهان تقدیم میداریم و از خداوند عز وجل خواستاریم آنرا خالصاً برای رضا وخشنودی خود قرار داده ما را اجر و پاداش نیک در دنیا و آخرت عطا فرماید. ناگفته نماند که هیچ اوراد و اذکاری در طواف دور کعبه و سعی بین صفا و مروه از رسول اکرم صلی الله علیه وسلم وارد نشده تا ما آنرا در اینجا ذکر کنیم، فقط وردی که از آنحضرت در طواف دور کعبه از زاویه رکن الیمانی تا زاویه حجر الأسود ثابت است که چنان فرمودند: «ربنا آتنا فی الدنیا حسنة وفی الآخرة حسنة وقنا عذاب النار». [البقره 201]. [بار الهی! ما را در دنیا و آخرت اعمال و کردار نیک و حسنه عطا فرما و ما را از آتش و عذاب جهنّم به خود پناه برده دور فرما]. و به اینخاطر ما در این کتاب هیچ اوراد و اذکاری نیاورده ایم تا اینکه حاجی هر دعائی که خواسته از خیر دنیا و آخرت را از خداوند بخواهد. سبب دیگر اینکه ممکن است ما اورادی و اذکاری آورده ولی حاج معنای آنرا نداد پس بهتر اینکه حاج با زبان مادری خود هر چه خواست دعا کرده تا خداوند به او عطا فرماید.
و قبل از اینکه مقدمه را به پایان برسانیم باید به چند امور مهم تذکر دهیم: - حاج بعد از طواف دور کعبه دو رکعت نماز سنت طواف را اگر میسّر شود یشت مقام إبراهیم علیه السلام میخواند در رکعت أول: «قل یا أیها الکافرون...» و در رکعت دوم: «قل هو الله أحد...». ولی اگر ازدحام و شلوغ زیاد بود در هر جا از حرم جائز است که آنرا بخواند. و نباید مسلمانان به همدیگر اذیت و آزار برسانند و نباید بخاطر انجام سنت مرتکب حرام شوند، زیرا اذیت و آزار مسلمان حرام، و ادای دو رکعت پشت مقام إبراهیم علیه السلام سنت است. - بوسیدن حجر الأسود سنت و ازدحام مسلمانان و اذیت آنان حرام است. - مسح کردن رکن الیمانی سنت است، و اگر ممکن نشد رسیدن به آن و مسح کردن لازم نیست بطرف آن اشاره کردن و گفتن الله اکبر زیرا چنین وارد نشده بلکه وارد آن است که اگر به آن رسیدی با دست راست خود یکبار به آن مسح میکنی، پس برای انجام سنت نباید مرتکب حرام شد. - از نشستن اطراف کعبه در حال طواف مسلمانان شدیداً خودداری کنید زیرا باعث ازدحام و اذیت مردم خواهد شد. - از نماز خواندن کنار و پشت سر زنان شدیداً خودداری کنید. - از نشستن و خوابیدن در راه روها و دروازه ها شدیداً خودداری کنید. - از داخل کردن چمدان و کیف به داخل حرم خودداری کنید. - درهر قسمتی از حرم جایگاه مخصوصی برای خواهران تهیه شده پس زنان را به مکان مخصوص برده از اختلاط با مردان نامحرم و بیگانه شدیداً اجتناب ورزید. - بدانید که مسلمانان فقط برای ادای فریضه حج و عبادت خدای یکتا به مشاعر مقدسه آمده اند پس نباید حج را به غرض سیاسی و برای اشخاصی محدود و دعوت به آئین و مذهی معین بوده مزاحم حجاج دیگران شد، و باید از رخنه کردن شیطان در بین آنان بوسیله عصبیت و قومیت و نژاد پرستی شدیداً بر حذر بود، زیرا باعث فتنه خواهد بود و در اسلام چیزی بنام تظاهرات وجود ندارد و چنین اعمالی باعث میشود حکمت اصلی حج تبدیل به صحنه انقلاب ضد حکومتها شود که حجاج فقط برای عبادت به مشاعر مقدسه آمده اند نه به صحنه تظاهرات ضد حکومتها. - باید دانست که آنچه من برای خود دوست دارم، برای برادر مسلمان خود نیز دوست بدارم چنانکه رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: «لا یؤمن أحدکم حتی یحب لأخیه ما یحب لنفسه». [متفق علیه]. ایمان هیچیک از شما کامل نخواهد شد تا اینکه دوست بدارد برای برادر مسلمان خود آنچه دوست میدارد برای خود. پس نباید عملی انجام دهیم که باعث ناراحتی و خشم دیگران شود. - اگر در مسائل دینی و حـج و عمره اشکالی پیدا کردید در سؤال کردن آن از علمای اسـلام و مرشدان دینی و طلبه های علم تردید نکنید. وصلی الله وسلم علی نبینا محمـد وعلی آله وصحبه أجمعین.
أبو عبدالله إسحاق بن عبدالله دبیری مکه مکرمه 29/11/1412هـ
الحمد لله رب العالمین والصلاة والسلام علی نبینا محمد وعلی آله وصحبه أجمعین أما بعد: یکی از بزرگترین ارکان اسلام و از بهترین قربات و طاعات نزد خداوند حج و زیارت خانه اوست که ادای آن بر وجه صحیح و بدون معصیت باعث میشود حاجی به بهشت وارد شود. خداوند میفرماید: «ولله علی الناس حج البیت من استطاع إلیه سبیلاً». [آل عمران 97]. [خداوند حج خانه خود را بر تمام مردم واجب کرده، برای کسانیکه استطاعت آنرا داشته باشند]. استطاعت شامل استطاعت مالی و بدنی و ایمنی راه رسیدن به مشاعر مقدسه میباشد. عبدالله بن عمر رضی الله عنهما از رسول اکرم صلی الله علیه وسلم روایت میکند که آن حضرت فرمودند: «بنی الاسلام علی خمس شهادة أن لا إله إلاَّ الله وأنَّ محمداً عبده ورسوله، وإقام الصلاة، وإیتاء الزکاة، وصوم رمضان، وحج البیت من استطاع سبیلاً». [متفق علیه]. اساس و بنیان اسلام پنج است: گواهی دادن که خدائی بر حق مگر خدای یکتا نیست، گواهی دادن که محمد صلی الله علیه وسلم بنده و فرستاده خداست، و اقامت نماز کردن، و زکات مال دادن، و روزه ماه مبارک رمضان گرفتن، و حج خانه خدا رفتن برای کسیکه استطاعت آنرا داشته باشد. و همچنان در حدیث دیگر میفرماید: «أیها الناس إنَّ الله فرض علیکم الحج فحجوا». [مسلم]. ای مردم خـداوند بر شما حج و زیارت خانه خود را فرض نموده پس به حج بروید. و در حدیث میفرماید: «من حج هذا البیت فلم یرفث ولم یفسق خرج من ذنوبه کیوم ولدته أمه». [متفق علیه]. کسیکه زیارت و حج این خانه یعنی کعبـه را کرده، و در آن زیارت با زن خود نزدیکی نکند و مرتکب معصیت نشود پاک میشود از گناهانش مانند روزیکه از مادرش تولد شده.(مقصود از عدم جماع و نزدیکی با زن خود در وقت ادای مناسک در روزهای عرفه و مزدلفه و منی میباشد.) حج فقط یکبار در عمر واجب میباشد چنانکه رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: «الحج مرة واحدة فمن زاد فهو تطوع». [أحمد والدارمی]. حج فقط یکبار واجب است و کسیکه بیشتر از یکبار به حج برود حج او سنت میباشد.
شروط وجوب حج پنج است: 1 ـ مسلمان بودن. 2 ـ بالغ بودن. 3 ـ عاقل بودن. 4 ـ آزاد بودن یعنی اینکه برده نباشد. 5 ـ استطاعت مالی و بدنی و ایمن بودن راه رسیدن به مشاعر مقدسه. و زن شرط ششم بر او اضافـه میشود و آنهم وجود محرم با او حال اینکه آن محرم شوهر او باشد و یا یکی از افراد خانواده که بر او محرم میباشند و نمیتوانند با از ازدواج کنند چه از طریق نسب و چه از طریق سبب مباح مانند: پدر، برادر، عمو، خالوا(دایی)، شوهر مادر، شوهر دختر، پسر، پسر برادر، پسر خواهر، همه اینها چه اینکه از شیرخواری باشند و یا از نسب.
وجوب ادای عمره: احادیث زیادی در واجب بودن عمره وارد شده که از جمله این احادیث حدیث جبریل علیه السلام که رسول الله صلی الله علیه وسلم در جواب سؤال او چنین فرمودند: «الإسلام أن تشهد أن لا إله إلاَّ الله وأنَّ محمداً رسول الله وتقیم الصلاة وتؤتی الزکاة وتحج البیت وتعتمر وتغتسل من الجنابة وتتم الوضوء وتصوم رمضان». [ابن خزیمة والدارقطنی]. اسلام این است که شهادت دهی که خدائی بر حق نیست بجز خدای یکتا، و محمد صلی الله علیه وسلم فرستاده خداست، و بجا آوردن نماز و زکات مال دادن و حج خانه خدا رفتن و عمره کردن و غسل از جنابت کردن و با تمام و کمال وضوء گرفتن بطوریکه اعضای وضوء به آن آب برسد و روزه ماه مبارک رمضان را گرفتن. امام مسلم در صحیح خود از عایشه رضی الله عنها روایت میکند که گفت: «یا رسول الله هل علی النساء جهاد؟ قال: علیهن جهاد لا قتال فیه: الحج والعمرة». [مسلم]. ای رسول خدا آیا بر زنان جهادی هست؟ فرموند: جهادی واجب است که در آن کُشت و کُشتاری نیست و آنهم حج و عمره میباشد.
بعضی از آدابی که بایستی در باره حج گفته شود: اگر مسلمان عزم کرد برای زیارت خانه خدا بایستی این اعمال را انجام دهد: 1 ـ توبه: توبه و استغفار کند از تمامی گناهان و اینکه توبه او خالصانه و نصوح بوده شروط توبه کامل شود. و شروط توبه عبارتند از: - ترک معصیت و دوری از آن. - پشیمان بودن از آنچه گذشته و عزم و اراده کردن که به چنین عمل ناشایسته باز نگردد، و اگر چیزی باشد که متعلق به مردم دارد آنرا به اصحابش برگرداند و یا اینکه از آنان بخشش بطلبد. - باید توبه وقتی باشد که نزد خداوند مورد قبول قرار گیرد و آنهم قبل از مردن و دنیا را وداع گفتن و قبل از اینکه آفتاب از مغرب طلوع کند. 2 ـ اخلاص در اعمال و کردار: قصد زیارت خانه خدا بایستی خالصاً برای رضا و خشنودی باری تعالی باشد و در آن ریاء و شهرت و مخفرت بکار برده نشود، و برای اینکه به او بگویند (حاجی) نباشد بلکه چنانکه گفتیم خالصانه برای رضای خدا و پاداش روز رستاخیز باشد، زیرا تمامی اعمال و کردار انسان بستگی به نیت او دارد و هر نیتی کرد همان خواهد بود، چنانکه قبلاً ذکر کردیم رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: «إنَّما الأعمال بالنیّات وإنَّما لکل امرئ ما نوی». [متفق علیه]. همانا که تمامی اعمال بستگی به نیت انسان دارد و همانا هر کسی هر نیتی کرد همان نیت منعقد خواهد شد. 3 ـ اگر بین او و بین یدر و مادر خود سوء تفاهم بود از آنها بخشش و معذرت بخواهد و برای آنها دعاء کرده و از ایشان رضایت بطلبد، و اگر با قومان و خویشان خود قطع رابطه دارد هر چه زودتر با آنان صلح کند، رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: «لا یدخل الجنّة قاطع رحم». [متفق علیه]. کسیکه صله رحم خود را قطع کرده به بهشت داخل نمیشود. و اینکه با همسایگان خود رفت و آمد داشته به آنان خوبی کند، چنانکه رسول اکرم صلی الله علیه وسلم فرمودند: «لا یدخل الجنّة من لا یأمن جاره بوائقه». [مسلم]. به بهشت داخل نمیشود کسیکه همسایه او از دست او در امان نباشد. 4 ـ حتی الامکان قضای دین را کرده امانتها را به صاحبانش برگرداند، و اگر نتوانست این کار را انجام دهد از اصحاب دین و امانتها اجازه حج رفتن بخواهد. 5 ـ برای حج خود بهترین نفقه از مال و پاکترین آنها ذخیره و اختیار کند که در آن شبهه رباخواری و حرام نباشد، زیرا خداوند پاک است و قبول نمیکند مگر مال پاک را، و همچنین وصیت خود را قبل از رفتن بحج نوشته و بر آن شاهد قرار دهد. 6 ـ برای خود دوستان و همراهان خوب و باتقوی و نیکوکار اختیار کرده تا او را در اعمال و مناسک حج کمک و راهنمائی و یاری کنند.
میقاتگاه یعنی چه؟ میقات جائی است که حـاج از آنجا به حج و یا عمره احرام میبندد و در آنجا نیت میکند. مواقیت عبارتند از: 1 ـ ذوالحلیفة: که آنرا (أبیار علی) مینامند و آنهم در مدینه منوّره میباشد، و برای کسانیکه از مدینه به حج میروند میباشد و با مکّه (450) کیلومتر فاصله دارد، و فاصله آن با مدینه (3) کیلومتر است. { أبیار و یا آبار علی: دره ای است در اطراف دره عقیق در مدینه بر دست راست کسیکه از مدینه به مکّه میرود از راه و جاده هجرت، یعنی چاههای علی، و این نام از قصه دروغین و ساخته شده از بعضی از فرقه های گمراه گرفته شده که علی رضی الله عنه با جن در آنجا مقاتله و کشتار کرد، و نبایستی ما این نام را استعمال کنیم بلکه باید نامی که حضرت رسول الله صلی الله علیه وسلم به آن نامیده استعمال شود.} 2 ـ الجحفة: و آنهم برای کسانیکه از کشورهای شام (یعنی سوریه و أردن و لبنان و فلسطین) و یا کشور مصر به حج میروند تعین شده که نزدیکی شهر رابغ قرار دارد و با شهر رابغ (17) کیلومتر فاصله دارد و با شهر مکّه مکرمه (187) کیلومتر فاصله دارد و در حال حاضر بیشتر مردم از خود شهر رابغ به حج و یا عمره احرام میبندند. 3 ـ قرن المخارج: که آنرا سیل الکبری مینامند و در نزدیکی شهر طائف قرار دارد و فاصله آن با شهر مکّه مکرمه (94) کیلومتر است، و آنهم برای کسانیکه از نجد (شهر ریاض و شهر قصیم و شهرهای دیگر آن) به حج و عمره میروند میباشد. 4 ـ یلملم: که در نزدیکی شهر مکّه میباشد و برای کسانیکه از کشور یمن به حج و یا عمره میروند تعین شده و در جنوب شهر مکّه واقع است و فاصله آن با مکّه (94) کیلومتر است. 5 ـ ذات عرق: برای کسانیکه از کشور عراق به حج و یا عمره میروند معین شده که در شمال شرقی شهر مکّه واقع میباشد و فاصله آن با شهر مکّه (94) کیلومتر است. در میقاتگاه حاجی احرام بسته و به یکی از نسکهای سه گانه نیت میکند.
و نسکهای سه گانه عبارتند از: 1ـ التمتع، 2ـ القِران، 3ـ الإفراد. 1 ـ صفت حج تمتع: حاج فقط برای عمره در یکی از ماه های حج احرام میبندد، و ماه های حج: شوال، و ذی قعده، و ده روز از ماه ذی حجه میباشد. پس نیت و قصد کرده آنرا بر زبان میآورد و میگوید: لبیک عمره، و یا اللهم لبیک عمره، و یا با زبان فارسی میگوید: واجب کردم بر خود عمره، و یا بار الهی من قصد عمره کردم. حاجی در میقاتگاه نیت میکند و وقتی به مکّه رسید هفت بار دور خانه کعبه طواف میکند، و هفت بار سعی میکند بین کوه صفا و کوه مروه. هفت بار طواف دور کعبه از حجر الأسود شروع کرده و به آن پایان میدهد و این یک شوط و یا یک دور مینامند. و هفت بار سعی که از کوه صفا شروع کرده تا اینکه به کوه مروه برسد و این را یک دور میگویند، بطوریکه بار هفتم بایستی در مروه سعی او بپایان برسد. بعد از سعی موی سر خود را تراشیده و یا کوتاه میکند، و در اینجا از لباس احرام بیرون میآید و حلال میشود از آنچه قبلاً بر او حرام بوده. سپس روز هشتم ذوالحجة از خانه خود در مکّه احرام بسته و اعمال حج را انجام میدهد.
2 ـ صفت حج قِران: حاجی به عمره و حج با هم نیت کرده احرام میبندد و یا به عمره فقط، سپس حج را در عمره داخل میکند قبل از اینکه به طواف عمره شروع کند، و میگوید: لبیک عمرة وحجاً ـ و یا اللهم لبیک عمرة وحجاً و با زبان فارسی: واجب کردم بر خود عمره و حج ـ و یا بار إلهی من میخواهم عمره و حج بکنم و همه اینها نیت با قلب کرده و آنرا بر زبان میآورد در حالیکه در میقات میباشد، و وقتی به مکّه رسید طواف قدوم کرده و سعی بین کوه صفا و کوه مروه میکند ولی موی سر خود را تراشیده و یا کوتاه نمیکند، و در احرام خود باقی مانده تا اینکه روز عید یعنی روز دهم ذوالحجه بعد از اعمال حج از احرام بیرون آید. و اگر خواست سعی بین کوه صفا و کوه مروه را به تأخیر انداخته و آنرا بعد از طواف افاضه یعنی طواف زیارت انجام دهد جایز است.
3 ـ صفت حج اِفراد: حاجی فقط به حج احرام میبندد و میگوید: لبیک حجاً و یا اللهم لبیک حجاً و با زبان فارسی: واجب کردم بر خود حج، و همه اینها را با قلب نیت کرده آنرا بر زبان میآورد در حالیکه در میقات است. و وقتی به مکّه رسید طواف قدوم کرده و سعی بین کوه صفا و مروه را به بعد از طواف قدوم تقدیم میدارد، ولی موی سر خود را تراشیده و یا کوتاه نمیکند بلکه در احرام باقی میماند مانند کسیکه حج قِران میرود تا اینکه روز دهم ذوالحجـه یعنی روز عیـد قربان تحلل کرده و از احرام بیرون آید. و اگر خواست سعی حج را به تأخیر انداخته تا اینکه بعد از طواف افاضه یعنی طواف زیارت انجام دهد جایز است و بر او هیـچ کفاره ای واجب نیست به خلاف حج تمتع.
کدامیک از نسکهای سه گانه بهتر و افضلتر است؟ بیشتر علماء و دانشمندان اسلام بر آن هستند که حج قِران بهتر است برای کسانیکه با خود قربانی همراه دارند اقتداء و تأسی به رسول الله صلی الله علیه وسلم، زیرا ثابت است که حج آن حضرت صلی الله علیه وسلم حج قارن بوده و با خود قربانی همراه داشته، و علمای اسلام اضافه میکنند که حج تمتع بهتر است برای کسانیکه با خود قربانی همراه ندارند، چون رسول الله صلی الله علیه وسلم امر فرمودند به صحابه و یارانی که همراه او به حج میرفتند و با خود قربانی همراه نداشتند تا حج خود را به حج تمتع تبدیل کنند.
صفت و چگونگی حج: روز هشتم ذیحجه که آنرا روز ترویه مینامند حاجی از خانه خود در مکّه احرام میبندد، و کسانیکه خـارج مکّه هستند از میقاتگاه و اگر بین مکّه و میقات بودند از همانجا که هستند. و معلوم است کسانیکه قبل از روز هشتم به مکّه آمده بودند و نیت حج قِران و یا إفراد کرده بودند در احـرام خود باقی هستند سپس قبل و یا بعد از زوال آفتاب بسوی منی میروند و هر کسی برای خود لبیک میگوید: (لبیک اللهم لبیک، لبیک لا شریک لک لبیک، إنَّ الحمد والنَّعمة لک والملک لا شریک لک). باید ذکر کنیم که: گفتن لبیک با هم و بطور دسته جمعی یک نوع از بدعت بشمار میرود، زیرا ثابت است که رسول اکرم صلی الله علیه وسلم و یاران او هر کسی برای خود لبیک میگفتند، نه اینکه با یک صدا و با هم لبیک میگفتند، پس ما باید به رسول اکرم صلی الله علیه وسلم اقتداء و تأسی کنیم. و در منی نماز پنج گانـه ظهر و عصر و مغرب و عشاء و فجر روز نهم هر کدام در وقت خود اداء میکند. و بعد از طلوع آفتاب روز نهم که روز عرفه میباشد بسوی عرفه براه میأفتد و اگر میسّر شد در درّه نمره که خارج از عرفات میباشد تا قبل از زوال آفتاب مکث کرده و بعد از زوال داخل زمین عرفات میشود، و در آنجا نماز ظهر و عصر را قصراً و جمعاً با جماعت و با یک اذان و دو اقامه اداء میکند، و در عرفات تا غروب آفتات میماند و به ذکر خدا و دعاء کردن برای خود و غیر از خود از خیرات دنیا و آخرت، و قراءت قرآن و حمد و ستایش باری تعالی و لبیک گفتن مشغول میشود، و بعد از غروب آفتاب بسوی مزدلفه حرکت میکند و وقتی به مزدلفه رسید آنجا نماز مغرب و عشاء را قصراً و جمعاً با یک اذان و دو اقامه اداء میکند ـ معلوم است که رسیدن به مزدلفه ممکن است در نزدیکی نیمه شب باشد با اینحال نماز مغرب را در مزدلفه أداء میکند نه در عرفات بجز اینکه بترسد وقت نماز عشاء فوت گردد ـ و شب را در مزدلفه میماند حال اگر از جمله پیره زنان و پیره مردان باشد میتواند بعد از نیمه شب به منی برود ولی اگر از جمله آنان نبود واجب است که شب را در مزدلفه صبح کند و نماز صبح روز دهم یعنی روز عید را در مزدلفه اداء کند و بعد از نماز صبح اگر میسّر شد به کوه مشعر الحرام رفته و نزد آن به دعاء و خشوع و خضوع و حمد و ستایش خدا و توبه و استغفار مشغول شود، و اگر میسّر نشد در هر کجا از مزدلفه بود اینکار را انجام میدهد. و وقتی هوا خـوب روشـن شـد و قبل از طلوع آفتاب به سوی منی رفته و جمره العقبه که مردم آنرا شیطان بزرگ مینامند با هفت سنگریزه که به اندازه نخود بزرگی باشد پرتاب و رجم میکند. سنگریزه ها را از هر کجا جمع کرد جایز است چه از مزدلفه و چه از منی، آنهم فقط برای روز عید، ولی برای روزهای بعدی یعنی سه روز آینده از منی جمع میکند. و بعد از رجم قربانی میکند برای کسانیکه قربانی بر آنان واجب است. سپس به طواف افاضه یعنی طواف حج و زیارت رفته هفت بار دور کعبه طواف میکند، و اگر حاجی حج متمتع بود بایستی سعی بین کوه صفا و مـروه را انجام دهد، و همچنین حاج که حج مفرد و یا حج قارن است ولی سعی بین کوه صفا و مروه را به تقدیم نأنداخته بایستی آن را انجام دهد و بعد از آن موی سر خود را تراشیده و یا کوتاه کند. اگر حاجی یکی از اعمال گذشته را بر دیگری تقدیم دارد هیج مانعی ندارد. مثلاً: رجم کرد، و سپس موی سر خود را تراشید، و یا رجم کرد، سپس قربانی کرد، و یا رجم کرد سپس طواف کرد هیچ مانعی ندارد و جایز است. و بعد از طواف افاضه بایستی حاجی شب به منی برگردد و بیشتر وقت شب را در منی بگذراند، همچنین شبهای یازدهم و دوازدهم را بایستی در منی صبح کند، و روزهای یازدهم و دوازدهم بعد از زوال آفتاب جمره های سه گانه را هر کدام به ترتیب صغری و وسطی و کبری با هفت سنگریزه رجم کند، ناگفته نماند که: امتداد وقت رجم و پرتاب جمره العقبه روز عید از طلوع آفتاب تا غروب آن میباشد. و روزهای (11،12،13) از زوال آفتاب تا نیمه شب میباشد. و بعد از اینکه روز (12) جمره ها را رجم کرد میتواند منی را به سوی مکّه ترک گفته اعمال حج را به پایان برساند و اگر خواست شب (13) را در منی بماند سنت است نه واجب، ولی اگر حاجی روز (12) قبل از غروب آفتاب منی را بسوی مکّه ترک نکند بر او واجب میشود شب (13) را در منی بماند تا بعد از زوال آفتاب روز سیزدهم جمره ها را رجم کرده بسوی مکّه برود، فقط از اعمال حج طواف وداع باقی است و حاج هرگاه بخواهد مکّه را بسوی وطن و اهل خود ترک کند طواف وداع بر او واجب میشود.
ارکان حج: و آنهم ارکانی است که حج بدون آن صحیح نمیباشد و فدیه قربانی جبران آن نمیشود. 1 ـ نیت و قصد کردن به حج. بلکه هیچ عملی بدون نیت منعقد نشده و صحیح نمیباشد، چنانکه رسول اکرم صلی الله علیه وسلم فرمودند: «إنَّما الأعمال بالنیات». [متفق علیه]. تمامی اعمال و کردار بایستی با نیت منعقد شود. 2 ـ وقوف به عرفه در روز عرفات. رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: «الحج عرفة فمن جاء قبل صلاة الفجر لیلة جمع فقد تم حجه» [أبوداود والترمذی والنسائی والدارمی وأحمد وغیره]. حج همان روز عرفات میباشد پس کسیکه قبل از نماز صبح شب جمع یعنی شب مزدلفه به عرفات رسید حج او صحیح میباشد. 3 ـ طواف الإفاضه، یعنی طواف زیارت که روز عیـد و یا بعد از آن خواهد بود. 4 ـ سعی بین کوه صفا و مروه. ایـن رکنی است که در باره آن علمای اسلام بر دو فرقه تقسیم شده اند: فرقه ای آنرا رکن دانسته، و فرقه دیگر میگویند بلکه از جزو ارکان نمیباشد. قول صحیح از جزو ارکان میباشد زیرا رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: «اسعوا فإنَّ الله کتب علیکم السعی». [أحمد والدارقطنی والبیهقی والحاکم]. بین کوه صفا و مروه سعی کنید زیرا خداوند سعی را بر شما واجب کرده است.
واجبات حج هفت چیز است: 1 ـ احرام بستن از میقاتگاه. 2 ـ وقوف در عرفات تا غروب آفتاب برای کسانیکه در روز میایستند. 3 ـ مانـدن شـب در مزدلفه تا نیمه شب. 4 ـ مانـدن شـب (11) و (12) در منی. 5 ـ رمی جمره ها در روز عید و دو روز (11) و (12). 6 ـ تراشیـدن و یا کوتاه کردن موی سر. 7 ـ طواف وداع یعنی خداحافظی. پس کسیکه یکی از این واجبات را ترک کند با دادن قربانی یعنی فدیه آن واجب جبران خواهد شد. و اگر نتوانست قربانی دهد واجب است سه روز از روزهای حج یعنی (11) و (12) و (13) و هفت روز وقتی به نزد خانواده اش باز گشت روزه بگیرد که جمعاً ده روز میشود، و خداوند فرمودند: «وأتموا الحج والعمرة لله فمن تمتع بالعمرة إلی الحج فما استیسر من الهدی فمن لم یجد فصیام ثلاثة أیام فی الحج وسبعة إذا رجعتم تلک عشرة کاملة ذلک لمن لم یکن أهله حاضری المسجد الحرام». [البقرة 196]. [همه اعمال حج و عمره را برای خداوند به پایان رسانید پس هر کس که از عمره تمتع به حج باز آید به آنچه که مقدور اوست قربانی کند و هر کس به قربانی استطاعت نداشت سه روز در حج و هفت روز هنگام مراجعت به خانواده که جمعاً ده روز میشود روزه بگیرد این عمل برای آن کسی است که از اهـل مکّه و مقیم آن نباشد].
ارکان عمره سه چیز است: 1 ـ نیت و قصد کردن. 2 ـ طواف دور کعبه. 3 ـ سعی بین کوه صفا و مروه.
واجبات عمره دو چیز است: 1 ـ بستن إحرام از میقاتگاه. 2 ـ تراشیـدن و یا کوتاه کردن موی سر.
محظورات احرام: وقتی حاجی داخل احرام شد و نیت کرد به یکی از نسکهای سه گانه بعضی از چیزها بر او حرام میشود که عبارتند از: - کندن و از بین بردن موهای بدن بطور عمدی. - گرفتن و کوتاه کردن ناخنهای دست و پا. - استعمال عطر و بوی خوش در بدن و یا لباس و یا حتی در خوردنیها و نوشیدنیها. - شکار نمودن حیوانات وحشی صحرائی، پرنده و یا غیر پرنده. - عقد ازدواج نمودن. - نزدیکی کردن با زن و همسر و همچنین بازی کردن با او با شهوت و هر گونه لذتهای جنسی. - نگاه به نامحرم و ناموس مردم همیشه و بخصوص در این وقت فضیل. - پوشیدن دستکش برای زنان. و این محظورات برای مردان و زنان بطور مساوی است و بر مردان دو چیز اضافه میشود: - پوشیدن لباس دوختنی. - پوشیدن سر بوسیله کلاه و یا احـرامی، امـا اگر بوسیله سقف ماشین و یا چتر برای جلوگیری از آفتاب باشـد مانعی ندارد. و بر مردان حرام است: پوشیدن موزه و جوراب برای کسانیکه نعال دارند ولی اگر نعال و کفش پیدا نکردند جایز است آنرا بپوشند. و همچنین برای زنان جایز نیست که چیزی بر صورت خود بپوشانند، بجز اینکه در بین مردم نامحرم و بیگانه باشد. اگر حاجی که در احرام میباشد موی بدن خود را از بین برد، و یا ناخن خود را کوتاه کرد، و یا عطر و بوی خوش استعمال نمود، و یا مرد لباس دوختنی پوشید، و یا سر خود را پوشانید، و یا با شهوت با زن و همسر خود بازی کرد، و یا زن صورت خود را با نقاب پوشانید در حالیکه مردم نامحرم و بیگانه نزد او نیستند، و یا دستکش بدست کرد، و در تمامی اینها جاهل بود، و یا بطور فراموشی انجام داد، بر او هیچ چیز واجب نمیشود و حج او صحیح است، چنانکه رسول اکرم صلی الله علیه وسلم فرمودند: «إنَّ الله تجاوز عن أمتی الخطأ والنسیان وما استکرهوا علیه». [ابن ماجه]. از امت من خطا و فراموشی و آنچه بر آنها بطور اکراه تزریق شود و بر آن اجبار شوند آنها مورد بازخواست نخواهند شد. و فدیه: برای هر کدام از اعمال بالا یک گوسفند قربانی میباشد، و اگر استطاعت آنرا نداشت باید شش مسکین خوراک دهد، و اگر استطاعت آنرا نداشت بایستی سه روز روزه بگیرد. - اگر حاجی که در احرام است و نیت به یکی از نسکها کرده شکار کند و شکار او همانند داشت، مانند کبوتر که فدیه آن یک گوسفند است مخیّر است بین اینکه گوسفند را قربانی کرده و آنرا بین فقرای اهل مکّه تقسیم کند، و بین اینکه گوسفند را قیمت کرده با آن خوراک بخرد و بر فقرای اهل مکّه تقسیم کند، برای هر مسکین نصفی از صاع. (یک صاع: (2) کیلو گرم و (750) گرم میباشد .) - و اگر این شکار همانند نداشت مانند ملخ آنرا قیمت کرده و مقابل قیمت خوراک خریده و بین فقرای اهل مکّه تقسیم کند، برای هر مسکین نصفی از صاع و یا اینکه مقابل هر مسکین یک روز روزه بگیرد. - و اگر این شکار همانند نداشت مانند ملخ آنرا قیمت کرده و مقابل قیمت خوراک خریده و بین فقرای اهل مکّه تقسیم کند، برای هر مسکین نصفی از صاع و یا اینکه مقابل هر مسکین یک روز روزه بگیرد. - اگر حاجی که در احرام است با همسر خود نزدیکی و جماع کند قبل از تحلل اول حج او فاسد میشود و باید آن حج را کامل کرده و سال دیگر حج را قضا کند و بر او فدیه واجب میشود، و اگر فدیه پیدا نکرد و یا استطاعت آنرا نداشت بایستی ده روز روزه بگیرد. - و اگر فقط با همسر خود قبل از تحلل اول با شهوت بازی کرد و آب منی از او خارج شد بر او یک گوسفند فدیه واجب میشود و حج او صحیح است، و اگر آب منی از او خارج نشد نیز بر او یک گوسفند فدیه واجب میشود. - ولی اگر بعد از تحلل اول بود که با همسر خود بازی کرد و از او آب منی خارج شد بر او یک گوسفند فدیه واجب میکردد، ولی اگر منی از او خارج نشد بر او هیچ چیز واجب نمیشود. - و اگر کسیکه عمره میکند با همسر خود نزدیکی کند قبل از اینکه سعی بین کوه صفا و مروه را به اتمام برساند عمره او فاسد شده بایستی آن عمره را تمام کرده بر او فدیه واجب میگردد و بر او قضا واجب است. ولى اگر بعد از تمام كردن سعى بين كوه صفا و مروه بود و | 
